Ζωολογικοί Κήποι
Πλαίσιο λειτουργίας ζωολογικών κήπων
Η πρακτική της αιχμαλωσίας άγριων ζώων και της μετέπειτα δημόσιας έκθεσής τους, έχει τις απαρχές της ήδη στον πολιτισμό των αρχαίων Αιγυπτίων, στην Κίνα του 1060 π.Χ., στην Αγγλία του δεύτερου αιώνα μ.Χ. κ.ο.κ. Συνήθως, η συλλογή εξωτικών ζώων αποτελούσε επίδειξη πλούτου και εξουσίας και ήταν προνόμιο των ηγεμόνων. Το φαινόμενο εντάθηκε κατά την περίοδο της αποικιοκρατίας οπότε και οι αποικιοκράτες επέστρεφαν στη μητρόπολη με λάφυρα, πολλές φορές ζωντανά, τα οποία και εξέθεταν στο κοινό. Και ενώ θεωρητικά ο θεσμός των ζωολογικών κήπων έχει διανύσει πολύ δρόμο από το παρελθόν, ιδίως σε ό,τι έχει να κάνει με την αντιμετώπιση των ζώων, στον πυρήνα τους παραμένουν χώροι όπου τα ζώα υποφέρουν και μόνο ο άνθρωπος κερδίζει.
Με γνώμονα τη συστηματική υποβάθμιση του περιβάλλοντος, την καταστροφή βιοτόπων που οδηγεί στην αύξηση του αριθμού των απειλούμενων με εξαφάνιση ειδών, η ΕΕ εξέδωσε την Οδηγία 1999/22 “Για τη διατήρηση άγριων ζώων στους ζωολογικούς κήπους”. Στο πλαίσιο αυτό, οι ζωολογικοί κήποι δύνανται να παίξουν καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση και την προστασία της βιοποικιλότητας, κάτι σαν “σύγχρονη κιβωτός”. Παράλληλα, αποτελούν ευκαιρία εκπαίδευσης για το κοινό και πεδίο έρευνας για τους ειδικούς. Εφόσον πληρούνται οι επιταγές του νόμου, υποστηρίζεται ότι τα ζώα σε αιχμαλωσία ζουν περισσότερο και σε καλύτερες συνθήκες, καθώς βρίσκονται σε ένα προστατευμένο περιβάλλον που ομοιάζει με το φυσικό τους περιβάλλον, λαμβάνουν εξειδικευμένη κτηνιατρική περίθαλψη ενώ δίνεται η δυνατότητα αναπαραγωγής απειλούμενων ειδών.
Αξίζει να αναφερθεί ότι η Οδηγία δεν περιλαμβάνει διάταξη που να κάνει ρητή αναφορά στην εξασφάλιση της ευζωίας των ζώων παρά περιορίζεται στο ότι: “…(οι κάτοχοι άδειας λειτουργίας ζωολογικών κήπων) εξασφαλίζουν ότι οι συνθήκες διαβίωσης των ζώων ικανοποιούν τις βιολογικές απαιτήσεις των ειδών και τις απαιτήσεις διατήρησης τους, να μεριμνούν για τον ειδικό ανά είδος εμπλουτισμό των χώρων εγκλεισμού τους, τη διατήρηση υψηλού επιπέδου ζωοτεχνίας με ανεπτυγμένο πρόγραμμα προληπτικής και θεραπευτικής κτηνιατρικής αγωγής και διατροφής.”
Τα Ζώα
Είναι λοιπόν τα ζώα σε αιχμαλωσία πράγματι ευτυχισμένα;
Η σύντομη απάντηση είναι όχι. Όπως προαναφέρθηκε, όλη η διαδικασία από την παγίδευση και τη μεταφορά έως την εξαναγκαστική προσαρμογή στην αιχμαλωσία, αναστατώνει και ταλαιπωρεί τα ζώα. Η ψυχολογική κατάσταση των ζώων είναι άμεσα συνδεδεμένη με το περιβάλλον στο οποίο ζουν. Έτσι, πέρα από την απώλεια του φυσικού τους περιβάλλοντος, ένα περιβάλλον αιχμαλωσίας που δεν παρέχει στα ζώα επαρκή ερεθίσματα και που περιορίζει σε σημαντικό βαθμό τις φυσικές τους συμπεριφορές μπορεί να τους προξενήσει πλήξη, απάθεια και κατάθλιψη ή ζωόχωση, όπως αποκαλούν οι ειδικοί την ψυχιατρική νόσο που προκαλεί στα ζώα το άγχος της αιχμαλωσίας. Συχνά τους επιβάλλεται μια κατάσταση αδράνειας ή καταστολής μέσω της χορήγησης φαρμάκων και ηρεμιστικών. Επιπλέον, αρκετά ζώα μπορεί να παρουσιάσουν επιθετική ή αυτοκαταστροφική συμπεριφορά λόγω του πλήθους κόσμου που τα επισκέπτεται σε καθημερινή βάση, ή ακόμη και πρόωρη θνησιμότητα.
Είδη ζώων που βρίσκονται σε αιχμαλωσία στην Ελλάδα: Η μεγαλύτερη ποικιλία ζώων σε αιχμαλωσία στην Ελλάδα συναντάται στο Αττικό Ζωολογικό Πάρκο – σύμφωνα με τα στοιχεία στην επίσημη ιστοσελίδα του φιλοξενεί πάνω από 2.000 ζώα. Έχει περίπου 53 είδη θηλαστικών, αρκετά από αυτά είδη προς εξαφάνιση ή σε κίνδυνο, από πυγμαίους ιπποπόταμους, καμηλοπαρδάλεις, κόκκινα πάντα, χιμπατζήδες, πιθήκους, λάμα, αρκούδες, λεοπαρδάλεις, καπιμπάρα και πολλά ακόμη ζώα, 32 είδη ερπετών, από αλιγάτορες και σαμιαμίδια μέχρι χελώνες και φίδια, φώκιες και ρινοδέλφινα και 141 είδη πτηνών, γεγονός που καθιστά τη “συλλογή” πτηνών του Αττικού Πάρκου μία από τις μεγαλύτερες διεθνώς.
Τι συμβαίνει σήμερα
Είναι ευρέως γνωστό πως οι περισσότεροι ζωολογικοί κήποι δεν τηρούν τις τασσόμενες από το νόμο προδιαγραφές για ένα βιώσιμο περιβάλλον. Η έρευνα “The EU Zoo Inquiry” που διεξήχθη από το Born Free Foundation σε συνεργασία με το ENDCAP, αποτελεί την πιο εκτεταμένη έρευνα σχετικά με την εφαρμογή της Οδηγίας 1999/22. Τα αποτελέσματά που παρουσιάστηκαν το 2012 στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ήταν αποκαρδιωτικά: κακές συνθήκες διαβίωσης για τα ζώα, απουσία καταρτισμένου προσωπικού, λειτουργία χωρίς νόμιμη αδειοδότηση, ανεπαρκής συμβολή στη διατήρηση των ειδών ή στην εκπαίδευση του κοινού, διακινδύνευση της δημόσιας ασφάλειας και υγείας και πολλά ακόμη. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια της έρευνας, η οποία διεξήχθη σε 20 κράτη-μέλη, δε βρέθηκε ούτε ένας ζωολογικός κήπος που να πληροί τις προϋποθέσεις της Οδηγίας 1999/22! Ο επίσημος αριθμός των ειδών που βρίσκονται σε ζωολογικούς κήπους στην Ευρώπη υπολογίζεται σε 2.000.000, ωστόσο ανεπίσημα ο αριθμός αυτός είναι μάλλον διπλάσιος.
Στην Ελλάδα, σύμφωνα με στοιχεία που προέκυψαν από έρευνα του Πανευρωπαϊκού Δικτύου Οργανώσεων για την Εξάλειψη της Αιχμαλωσίας των Άγριων Ζώων (ENDCAP) σε συνεργασία με τον ΑΡΚΤΟΥΡΟ, για τους ζωολογικούς κήπους την περίοδο 2009-2010, αναγνωρίστηκαν τουλάχιστον 14 εγκαταστάσεις ως λειτουργούντες ζωολογικοί κήποι ή ζωολογικές συλλογές από τις οποίες µόνο µία έχει νομίμως αδειοδοτηθεί ως ζωολογικός κήπος.
Αυτό είναι το Αττικό Ζωολογικό Πάρκο, που βρίσκεται στην Αθήνα και τα τελευταία χρόνια έχει απασχολήσει την επικαιρότητα με μάλλον αρνητικό τρόπο.
- Έχουν βεβαιωθεί εις βάρος του διοικητικά πρόστιμα, που σχετίζονται κυρίως με τη λειτουργία δελφινάριου εντός των εγκαταστάσεών του.
- Έχει διαπιστωθεί σειρά από παράνομες ενέργειες τόσο αναφορικά με την αδειοδότησή του και την κατασκευή νέων εγκαταστάσεων όσο και με τη διενέργεια παράνομων παραστάσεων με δελφίνια.
- Τον Ιούνιο του 2022, ο 26 ετών χιμπατζής Μπαζού, θανατώθηκε στο χώρο στάθμευσης του Αττικού Ζωολογικού Πάρκου από υπαλλήλους του πάρκου, όπου είχε φτάσει αφότου δραπέτευσε από τον ελεγχόμενο χώρο φύλαξής του.
- Παρόμοιο συμβάν είχε λάβει χώρα το 2018, οπότε και θανατώθηκαν δύο ιαγουάροι που είχαν αντίστοιχα δραπετεύσει.
- Τον Ιανουάριο του 2022 εν μέσω της κακοκαιρίας “Ελπίδα”, η οποία προκάλεσε ζημιές στους χώρους φύλαξης των πτηνών (υποχώρησε το πλέγμα οροφής) 32 πουλιά χάθηκαν από το Πάρκο.
- Τέλος, αδιευκρίνιστη παραμένει η συνθήκη λειτουργίας του δελφινάριου που λειτουργεί στο πλαίσιο του ίδιου ζωολογικού πάρκου, με μόνη βεβαιότητα ότι διατηρεί τα δελφίνια σε ούτως ή άλλως μη αποδεκτές συνθήκες, πολλώ δε μάλλον όταν μέσα μια πενταετία έχουν αποβιώσει ήδη 6 δελφίνια.
Σύμφωνα με το άρθρο 5 παρ. 2 περ. γ του Π.Δ. 98/2004, ένα από τα δικαιολογητικά που απαιτούνται για την έκδοση άδειας ίδρυσης ζωολογικού κήπου, είναι και η Έγκριση Περιβαλλοντικών Όρων (Ε.Π.Ο.). Κατόπιν έρευνας και επικοινωνίας με τη Διεύθυνση Περιβαλλοντικής Αδειοδότησης του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, διαπιστώνεται ότι σήμερα, εν έτει 2023, εξακολουθεί να έχει εκδοθεί μόνο μία Ε.Π.Ο. για το σκοπό ίδρυσης ζωολογικού κήπου, αυτή του Αττικού Ζωολογικού Πάρκου! Πέρα από ζήτημα νομιμότητας, το γεγονός της παράνομης λειτουργίας εγκαταστάσεων που εν δυνάμει θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν “ζωολογικοί κήποι” εγείρει προβλήματα, καθώς οι εγκαταστάσεις αυτές:
- Αδυνατούν να προσφέρουν το απαραίτητο περιβάλλον στα ζώα και να εξασφαλίσουν την ευζωία τους,
- Υστερούν από την άποψη κτηνιατρικής περίθαλψης, διατήρησης βιοποικιλότητας, περιβαλλοντικής ενημέρωσης και λήψης μέτρων προς αποφυγή αποδράσεων.
Οδηγία 1999/22/ΕΚ και Προεδρικό Διάταγμα 98/2004
Το Προεδρικό Διάταγμα 98/2004 σε συμμόρφωση προς την Οδηγία 1999/22/ΕΚ του Συμβουλίου, ρυθμίζει τα της ίδρυσης και λειτουργίας ζωολογικού κήπου στη χώρα μας. Τα βασικά του σημεία είναι τα εξής:
- Σκοπός της ίδρυσης και της λειτουργίας των ζωολογικών κήπων είναι η προστασία της άγριας πανίδας και της βιοποικιλότητας καθώς και η καλή διατήρηση των ζώων στις εγκαταστάσεις τους.
- Ζωολογικός κήπος που δε διαθέτει άδεια ή δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις χορήγησής της, παύει να λειτουργεί, κλείνει ή συμμορφώνεται εντός δύο ετών.
- Δικαίωμα ίδρυσης ζωολογικού κήπου έχει το Δημόσιο, Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου, Νομικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου και φυσικά πρόσωπα.
- Για τη χορήγηση άδειας ίδρυσης και λειτουργίας ζωολογικών κήπων, την ανανέωση και την ανάκληση αυτής, αρμόδια είναι τριμελής γνωμοδοτική επιτροπή που αποτελείται από δασολόγο, κτηνίατρο και ιχθυολόγο και η οποία λειτουργεί στην έδρα της οικείας Περιφέρειας και συγκροτείται μετά από εισήγηση της Διεύθυνσης Δασών της Περιφέρειας.
- Η άδεια λειτουργίας έχει 5ετή ισχύ και ανανεώνεται πριν τη λήξη της.
- Οι ζωολογικοί κήποι οφείλουν να συμμετέχουν έστω σε ένα από τα παρακάτω: σε έρευνα και ανταλλαγή πληροφοριών για τη διατήρηση και την αναπαραγωγή των ειδών, εκπαίδευση για την ανάπτυξη δεξιοτήτων σχετικών με τη διατήρηση των ειδών, αναπαραγωγή και επανεισαγωγή τους στη φύση. Εκτός αυτών, οφείλουν να προωθούν την εκπαίδευση και της συνειδητοποίηση του κοινού για τη σημασία της διατήρησης της ποικιλομορφίας, την εξασφάλιση κατάλληλων για τις βιολογικές ανάγκες και την ευζωία του κάθε είδους συνθηκών διαβίωσης , φροντίδα για τη μη διαφυγή τους, λήψη κατάλληλων μέτρων για προστασία προσωπικού και κοινού και τήρηση αρχείου.
- Αρμόδιες αρχές για την εποπτεία των ζωολογικών κήπων είναι οι Διευθύνσεις Δασών της Περιφέρειας και οι Διευθύνσεις Κτηνιατρικής και Αλιείας της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης. Οι αρχές οφείλουν να προβαίνουν σε ετήσιους τακτικούς ελέγχους και σε αυτεπάγγελτους ή κατόπιν καταγγελίας έκτακτους.
- Η παράβαση των διατάξεων του Π.Δ. διώκεται ποινικά ως πλημμέλημα και επισύρει και διοικητικά πρόστιμα.